Ako zwenkastojecy ale nic mjenjej profundowany znajaŕ situacije w Serbach jo česki etnolog a sorabist prof. Leoš Šatava w Rozhladźe (12/2011) knigły dr. Tima Meškanka, promowěrowanego stawiznarja na pólu serbskeje historije, zrecensěrował. Wětšy źěl jogo słowow mě z wutšoby powědaju. Pśigłosujom połnje jomu facitoju: „Jako standardne, wuwažene a njezajate stawizniske dźěło pak kniha wobstać njemóže.“ W rozdźělu k tomu se knigły w Nowem Casniku wót jogo šefredaktora ako „knigły lěta“ wuchwaluju. (NC, 06.12.11)
Nejžwětšy problem w Meškankowych knigłach wiźim we tom – a na to teke aktualna diskusija w Serbskich Nowinach pokazujo, až se wótkwalifizěrujo a z tym wótštrofujo ceła generacija intelektualnych Serbow, wósebnje cłonkow SED, ale teke cłonkow drugich partajow resp. njestronjanow. Na pśikłaźe Měrćina Nowaka-Njechorńskego se to faktiski reducěrujo na „zahubne skutkowanje“, a to za ceły cas NDR. Z togo mógu malsnje wurosć cwiblowanja – a nic jano we tom paźe – lěc jo hyšći na casu, jogo rodny dom ako muzej w Njechornju pla Budyšyna zdźaržaś a na njogo spominaś. Taka konsekwenca pak njeby žednje wótpowědowała Nowakowym wugbaśam ako wuměłc, redaktor a organizator na pólu serbskeje kultury a wuměłstwa, pśi wšej notnej kritice na wót njogo wobwliwowanej kulturnej politice.
Wuwjeźenja Meškanka se w dalokej měrje jano na to negatiwne a kontraproduktiwne w mjeńšynowej politice napśeśiwo Serbam na jadnom boce a w statkowanju serbskich nawjedujucych wósobow na drugem boce koncentrěruju, kenž su NDR-system pódpěrowali. Pšašam se, chto we tych 40 lětach to slědne žednje cynił njejo. A jo scełego wobstojała stabilna a znjasliwa alternatiwa, kótaraž njeby nastaśe serbskich institucijow a pśipóznaśe serbskego pšašanja (serbska kazń atd.) pód tegdejšymi wostojnosćami wobgrozyła? W knigłach zapódane fakty, na pś. k wobchadanju ze „serbskimi nacionalistami“ a wótpowědnymi negatiwnymi wustatkowanjami na etnisku asimilaciju, słušaju bźeze cwiblowanja do našych stawiznow. Ceła dalšna flanka pak felujo. To pótrjefijo wósebnje to, což su serbske institucije pó 1948 zwónoźeli a wósebnje na literarnem a wědomnostnem pólu producěrowali. Togodla jo se w doněntejšnej diskusiji teke z pšawom za tym pšašało: „Pisa Timo Meškank na škodu Serbow?“ (SN, 22.12.11)
Wó wjele zajmnjejše pak by było pšašanje: We kakej měrje a pód kakimi wuměnjenjami jo se serbstwo za cas NDR dalej wuwijało inkl. změniło, glědajucy na ideologiski śišć k natwari socializma a rownocasnje na cesćejše njedoźaržanje kazniskich wobzamknjenjow za Serbow?
W decembrje 2011 jo se we wótźělenju za kulturne a socialne stawizny Serbskego instituta w Budyšynje teke prědny naśisk manuskripta Tima Meškanka „Sorbische Intellektuelle im Blick der Staatsicherheit“ diskutěrował. Tam se samsna cełkowna pozicija k stawiznam Serbow za cas NDR wótbłyšćujo ako teke w jogo knigłach: Njamóžomy a njesmějomy wěcej wót spěchujuceje narodnostneje politiki napśeśiwo Serbam za cas NDR powědaś. Awtor w nowem nalěśojskem programje Šule za Dolnoserbsku rěc a kulturu ako wabjenje za swój pśednosk Die Niederlausitzer Sorben/Wenden zur DDR-Zeit k wěsći dajo:
„Die DDR-Zeit ab 1949 wird bis heute als eine positive Epoche für die Sorben/Wenden wahrgenommen. Neueste Forschungen auf historischem Gebiet haben den Nachweis erbracht, dass dieses tradierte Bild eine politisch gewollte Vorstellung war. Zieht man die überlieferten archivalischen Unterlagen der Institutionen von Partei und Staat zu Rate, lassen sich die Vorgänge der damaligen Epoche gut rekonstruieren, das geschönte Bild erhält merkliche Risse, die Auswirkungen auf die nationale Substanz stellen sich gänzlich anders dar, als die in der Erinnerung verbliebene Vorstellung eines blühenden nationalen Lebens.“
To se wótchyla wót doněntejšnego, bźeze cwiblowanja teke kritiskego pógódnośenja wuwiśa Serbow za cas NDR – a to wuraznje pó pśewrośenju 1989/90, na pś. pśez dr. Ludwiga Ele (2010: 153), dr. Edmunda Pjecha (1999) a dr. Thomasa Pastora (1997: 35, 43). Slědnjejšy jo ako wukubłany jurist nimskego pochada w swójom wědomnostnem spisu zwěsćił: „Die DDR hatte vor allem sorbische Kultur- und Bildungseinrichtungen stets großzügig unterstützt“. Na dalšnem městnje wón dodajo: „Die Kulturpolitik, die die DDR gegenüber den Sorben verfolgte, ist ohne Einschränkungen als großzügig zu bewerten; dass dies auch von der deutschen Bevölkerung so gesehen wurde, führte zu der weitverbreiteten Meinung, die Sorben seien eine vom Staat verhätschelte Vorzeigeminderheit.“
Pódobnu diskrepancu namakajomy samo pśi pógódnośenju źělnych etapow we wuwiśu NDR. Tak wuzwignjo Ludwig Ela w rozdźělu k Meškankoju, až su byli pěśźasete lěta „eine bemerkenswert konstruktive Phase in der Nationalitätenpolitik“. To zwěsćenje se teke maka z mójimi slěźenjami.
Slědkoju: Knigły Meškanka by dejali pśipomogaś, aby se historiski wobraz wó NDR dalej diferencěrował. Awtor jo se koncentrěrował na aspekty, kenž njejsu doněnta tak we fokusu historikarjow stojali. Na drugem boce teke wón njejo lichy wót politiski motiwěrowanych emocijow a wósobinskich nazgónjenjow, což se we wašni pisanja wótbłyšćujo. To diskusiji rowno njetyjo. *Dr. Pětš Šurman*
_________________________________
!DEJMY ZE SOBU PÓ CŁOWJESKU WOBCHADAŚ
*Ku knigłam „Kultura w słužbje totalitarneho režima“ wót Timo Meškanka*
We wudaśu 49/2011 Nowego Casnika som cytał recenziju wót G. Wieczoreka. Toś te smužki su zbuźili mój zajm se te knigły wobstaraś. Wóni su wjelgin wažne, dokulaž se zaběraju z wažneju dobu serbskich stawiznow. Awtor se zepěra na wjele faktow, citatow a žrědłow. Za toś to žurne źěło słuša T. Meškankoju wjeliki źěk. Splěśenje stareje Domowiny z SED-diktaturu jo znate. Kak jo to w detajlu funkcioněrowało, njejo hyšći žeden drugi awtor tak dokradnje pśedstajał. Wšake detajle su mě byli znate, ale to, až stasi jo tek kontrolěrowała a wuzgónjowała tu cerwjenu Domowinu, jo mě było nowosć. Čechy maju za cas socializma wuraz doba njeswoboby (njelichoty). Ja ako Dolnoserb by wužywał za njen wuraz doba njeswobody a njedowěry. Škóda, až njamamy toś te knigły w dolnoserbšćinje. By je rad na źěle w šuli wužywał.
Až pśi stasi w Chóśebuzu dolnoserbšćina jo grała rolu, to wěm wót sobuwuknika SRWŠ Chóśebuz. Raz stej dwa stasi-luźa jogo sobu wzełej na „rozgrono“ do centrale w měsće. Wón njejo kśěł nimski powědaś, na to jo pśišeł jaden tśeśi, ako jo był wjelgin pśijazny a jo powědał w wjelgin dobrej dolnoserbšćinje. Wón jo gronił, až stasi ma se pó samskich zasadach marxistisko-leninistiskeje narodnostneje politiki ako Domowina. Wón jo sobuwuknika warnował pśed serbskim nacionalizmom, to wužywanje serbskeje rěcy w zjawnosći jo měł za w pórědku. Za mnjo, absolwenta na SRWŠ Chóśebuz (10. lětnik) a SWW Budyšyn, jo była serbska rěc jadna niša. Som mógał studěrowaś. Město rušćiny som měł dolnoserbšćinu na SWW.
Ako som był wustuděrowany a som kśěł pódpisaś źěłowe dogrono, som zmakał mań absolwentow ceptarstwa we wjažy šulskego amta. Wóni su wordowali pioněrske wjedniki abo hortnarje. Ja som wordował ako ceptaŕ zasajźony, dokulaž su měli kadrowe brachy za serbšćinu. To jo była wjelika gluka. Až kuždy jo musał „swóju rolu“ graś, jo znate. Mój princip jo był „telik ak jo notne“, a nic telik ak jo móžno. Njejsom zastupił do SED, w cerkwi som ceły cas wóstał, wěźecy, až by mógał wětšu karjeru cyniś, gaby šeł do SED a wustupił ze cerkwje. Zajmne za mnjo jo było, až stalinistiski wopor z „Berufsverbotom“ Werner Meškank jo dostał 2. šansu wót SED-Chóśebuz. Ako Serb jo směł źěłaś za wobwodny muzeum.
Ako młody ceptaŕ serbšćiny som měł druge problemy. Te pšawe Serby njejsu byli za tu šulsku serbšćinu, dokulaž šulska fonetika jo była špatna. Ja som powědał dwě wšakorakej dolnoserbskej wersiji: tu šulsku oficialnu serbšćinu z wjele górnoserbskimi elementami a tu našu wejsańsku ze starymi wurazami, tam a sem tek z germanizmami. We wustnej rěcy jo była lichota wětša ako w pisnej. Som pśecej pšašał: Kak groni to twója starka? Napiš mě to słowo!“ Až Serby njejsu dali swóje źiśi cesto do serbskeje wucby, som měł pśecej za wopacnu drogu, dokulaž mam serbšćinu za Bóžy dar. Se wě, k ateistam njamóžoš z tym argumentom pśiś. Som měnjecy, až cas jo zdrjały, až te „IM“ serbskego ludu, ako su doglědowali swóje krajany, by dejali zjawnje wó tom powědaś a by dejali pšosyś te wopry wó wodaśe.
Njamam za pšawe, až se wina zmjeśo pód tepich. Ta politiska wina wobstoj we tom, až Serb njejo był Serboju bratš – kužda diktatura ga trjeba winiki. Se wě, až jo trjeba glědaś na historiske fakty. Chtož njama historiju, ten tek njama pśichod.
Wšake stare problemy smy wót DDR derbnuli, mjazy drugim to, až serbšćina jo jano formalnje rownopšawna. We wjelikem šulskem amtu w Chóśebuzu źěła skóro hundert luźi, ale žedna duša njamóžo serbowaś. To samske płaśi za MBJS w Pódstupimje. To jo w DDR lěpjej było. Serby maju w demokratiji wuknuś, až musyš se za swóje pšawa zasajźowaś. Žedna partaja njamóžo to zrychtowaś. Nic SPD w Bramborskej a nic CDU w Sakskej. Což njetrjebamy, su konflikty, źož Serb jo Serboju njepśijaśel, dokulaž ten drugi ma druge měnjenja a ideale. Trjebamy kulturu mjazycłowjeskego wobchadanja, ako se maka z demokratiju, tolerancu a cesću napśeśiwo drugemu měnjenjoju. Se wě, tak dłujko ako smy žywe, buźomy se tek waźiś, to jo cłowjeska natura. Ale to ma byś zwada, źož žeden njewopytajo druge zraniś abo znicyś. Dobry zachopjeńk jo dany wót T. Meškanka.*U. Gutšmidt, pśedsedaŕ towaristwa Pónaschemu*