Lube cesćowarje a lubowarje našeje dolnoserbšćiny! Pšaša-li se, stojmy něnto na někakem rozpuśu abo jadna-li se wó nowy zachopjeńk źěłabnosći Dolnoserbskeje rěcneje komisije (DSRK)? Zawěsće mógał kuždy za sebje groniś: Glědamy – wiźimy! Ale toś ta ludowa wěrnosć nam wjele njegronijo, druge take gronko jo lěpše: Wopóznaj se ze zachadnosću, aby we pśibytnosći wobstał a za pśichod twarił. No a toś, póglědajmy nejžpjerwjej do zachadnosći!
Pśed 30 lětami, w nalěśu 1979 som dostał z ruki prof. Kalwaita wopismo do ruki, až som pówołany cłonk Serbskeje rěcneje komisije. We wobłuku Serbskeje rěcneje komisije jo se zwołała dolnoserbska rěcna pódkomisija. Dokulaž jo prof. Faska wótpokazał nawjedowaś ds. rěcnu pódkomisiju, gronjecy až dejał jeje pśedsedaŕ roźony Dolnoserb byś, toś jo wjednistwo komisije na mnjo pśišło. Prof. Šewc jo mě ned do rady dał, ds. pódkomisiju z maminorěcnymi powědarjami rozšyriś, aby se źěło raźiło, pśeto pówołane su byli tegdy na zachopjeńku jano: H. Adam, N. Ferdinand, P. Janaš, M. Starosta a W. Šołćic. Zwólne w komisiji sobustatkowaś su byli ned: E. Hanuš, M. Heinrichowa, H. Jahn, H. Kutšankowa, faraŕ H. Nowak, H. Rychtaŕ, M. Słokowa, A. Tica, E. Wójto. Ten abo drugi jo pśestał sobuźěłaś, druge su pśistupili ako na pś. M. Winklerowa, Chr. Elina, J. Frahnow, A. Pohončowa, M. Hašcyna. Smy se ned dali do źěła, do praktiskego źěła, a to pśedewšym do problemow leksiki. Problemy gramatiki smy jano na kšomje wobjadnali. Šło jo pśedewšym wó pśibliženje napšawdu w luźe realizěrowaneje rěcy k pisnej rěcy, aby womjelknuło wumjatowanje „To njejo naša rěc.“, wšojadno kak wopšawnjone abo njewopšawnjone jo to tencas było a hyšći jo. Zwuchytowali smy, dalokož su se hyšći trjebali, take słowa ako sewjer, zapadny, kejźbowaś, wocl, kmany atd. Za to su zasej naše ds. słowa abo zadomnjone póžyconki z nimšćiny do cesći pśišli ako pódzajtšo, pódwjacorny, źiwaś na, stal, zamóžny. Póžyconki smy stilistiski gódnośili, zwětšego ako wobchadne słowa ako duchtaŕ abo ako neutralne n.pś. rejtowaś, abo smy pśipóznali šćěpjenje spócetnego wóznama: swójźba (Verwandtschaft) – familija (Familie). Aby mógali tak póstupowaś, smy trjebali wěste zasady póstupowanja, a nastał jo slědujucy hirarchiski princip: Doźaržane muse byś
1. komunikatiwnosć, to groni wóznam słowa, gramatiska forma a wugronjenje muse znate a pśipóznate byś, wše neologizmy k rozměśu;
2. dolnoserbska słowjańskosć, to groni glědamy na ds. specifiskosći, ako su w běgu historiskego wuwiśa nastali;
3. jadnakoserbskosć, joli až se njeprěkujo ze zwjerchnyma principoma, to pótrjefijo wósebnje terminologiju a ortografiske rědowanja (wjeliko- a gromadupisanje, interpunkcija a druge).
Toś te principy pśistupa k rozwězanju rěcnych problemow su se wopokazali ako pšawe. Dejali se nadalej za tym měś. To njegronijo, až njejsmy žednych problemow a kontrowersnych diskusijow měli, pśeto to konkretne słowo abo pšašanje móžoš teke wšako wiźeś. Na samem kóńcu jo rozsuźiła pón wětšyna.
Pśiwobrośijomy se něnto k źěłoju wobnowjoneje DSRK. Mjazy stareju dolnoserbskeju rěcneju pódkomisiju a samostatneju ds. rěcneju komisiju njejo dłujka pśestawka nastała. Problemy su wóstali de facto te same, jano až su se na zachopjeńku źewjeśźasetych lět wótśej stajali. Wósebnje Serbski rozgłos jo pytał wětšu bliskosć k ludowej rěcy. Sy słyšał stawnje a zasej pejedaś / clejek / burstak / winšowaś atd., tak až som ja a teke druge se chapjali bójaś, až naša rěc rozlězujo, se wopórajo, njebuźomy-li takemu wuwiśu wěchu stajiś.
Někake rěcne zakaze wugroniś njeby jano směšne było, ale teke kontraproduktiwne. Togodla jo trěbne było, pórucyś zasady za wužywanje nimskich póžyconkow.
1. Gaž njamamy žednogo narownanja, se wót samego rozmějo, až wzejomy nimsku póžyconku resp. pśez nimšćinu k nam dojźone słowo: pregowaś, kita, šikana, motel, diskjokej atd.
2. Gaž su póžyconki južo kšuty wobstatk słownego składa, pśez tradiciju skšuśone, se nadalej resp. zasej połnje wužywaju: ako librowaś, lodowaś, štorm (ale teke tergaty wětš, wichor = Wirbelwind); cesto pśisłušaju take słowa wobchadnej rěcy: bildka, lodinga, keferowaś (zetern) abo se wužywaju ako gódła: wy hunśi!, źarž fresu!, ti afa!
3. Hybridy, to su poł serbske poł nimske wuraze, se njewuchytaju, ale se nałožuju ako dosć zajmny rěcny material za wobchadnu rěc: pśir. kindula (Kindermädchen), fajernica (Schornstein), zejpowina (Waschlauge), afeńc (Affe ako gódło za luźa). Casy se njedajo njepósrědny póchad zwěsćiś: Jemerš, krimjerš (Ach du heiliger Bimbam)!, Goc šlacha (Potztausend)!
4. Okazionelne a punktualnje wustupujuce póžyconki se wótpokažu a z takim njenamakaju drogu do słownika ako: šnapsowaś, freuntchen, betlaken abo bajba (Heini, Pfeife), terka resp. tejka (Großmutter), kumfijowaś (schuriegeln).
5. Wobijamy se germanizmow, kenž su rezultat wócywidnego rozpada rěcy, to groni, gaž powědaŕ lěbda dolnoserbšćinu wužywa a jogo wokabular tšašnje mały jo. Take rědne słowa ako „pejtša“, „flejsik“ se južo pla Hauptmanna jawje a bywało jo jich wšuźi wěc a wěcej. W Janšojcach jo w prědnej połojcy 20. stolěśa ten „štelmachaŕ“ wustarcył togo „kyloźeja“, a za mój cas jo se chopiła ta „piwnica“ w „kelarju“ chowaś a južo se pokazuju take kšasnotki ako „ejnkowfowaś“, „burstakowaś“, „lunga“, „duzlich“, „fernynftich“ atd. Rozmějo se, až njejo se južo nowa leksika na serbski pomjeniła: „drešmašina, ribenšnajdaŕ, kilšrank“ atd. atd.
Zespominajucy móžomy groniś, až jo se naša DSRK procowała wó pśiměrjone pódejźenje k problemam rěcy, smy se wobijali kuždego ekstremizma, to groni, my njejsmy wěcej slawizěrowali, njejsmy rěc do nimskego boka starkali, comuž móžomy groniś wuměrnjona rěcna politika, ako jo se pógibowała w tradiciskich linijach Tešnarja, K. Šwjele, F. Rochy, W. Bjera, H. Nowaka.
Smy se procowali wó – ako se tak rědnje groni – „rědnu „ a „cystu“ dolnoserbšćinu. Gaž som sam zasłyšał chwalbu we takich wugronach „to pak jo se rědnje pśisłuchało / lazowało“, som wěźeł, až njejo wšo procowanje ceło pódermo było. Až eksistěruju teke hynakše měnjenja, kogo to źiwa, glědajucy na našu rěcnu situaciju.
Snaź dejało se na tom městnje teke raz kradu wustajiś, až njejo nam žednje, nic na zachopjeńku, nic pó pśewrośenju wó někake wótwrośenje abo wótšotowanje wót górnoserbšćiny šło. Take procowanja njejsu teke ze zachadnosći znate, teke gaž tam a how take něco wustupujo: M. Witkojc lubujo swóju „swobodu“, pla F. Rochy se pózmakajoš ze „statokom“. Ale to „maslo“ njejo zamógło tu „butru“ wustarcyś. Gaž smy na zachopjeńku wósymźasetych lět taku leksiku ako „kejźbu“, „sewjer“, „sportoju zdar“ zwuchytowali, jo šło jano wó pśipóznaśe dolnoserbskeje pisneje rěcy w ds. zjawnosći. Pśipódla gronjone jo była tencasna górnosorabizacija typiska za pěśźasete lěta a wósebnje jo to za ds. wušu šulu pśitrjefiło. Pó casu jo se to wót samego dało, a to bźez někakich wukazow wótgórjejka. Źinsa jo ten proces de facto wótzamknjony, pokažom na slědne změny: znejmjeńša à nanaj(ž)mjenjej, „to znani à to groni“, spinkaś à spijkaś. Kradu pódšmarnjom, zwuchytowała jo se jano wóna njetrěbnje do dolnoserbšćiny zadobyta leksika. Druga, pomjenjowańske źěry abo proznotki zapłatujuca abo specificěrujuca leksika jo wóstała: wliw, sada, wuspěch, směr, źiwadło (lěcrownož južo biblija znajo „źiwowadło“) a „k dispoziciji stajiś“ a druge take pśez gs. k nam dojźone konstrukcije. Změnili njejsmy teke wjelgin cuzo klincece słowa typa: rewolucija, reformacija město rewolucion, reformacion; fašizm, alkoholizm město fašismus, alkoholismus; produkcijny, industrijny, což pśechada póněcom ako w gs. do produkciski, industrijowy. Njejsmy žednje cynili někake wjelike rewolucioněrujuce zapśimnjenja, pśeto masa takich słowow jo wjelgin wjelika a to pótrjefijo pśedewšym pisnu rěc, nic ludowu.
Dokulaž jo wósebnje w slědnych lětach nastał bejny njeměr dla teje małeje smužki na wokalu o, dla togo „ó“, njedejali toś tu problematiku njewobspomnjetu wóstajiś. Pópšawem njejsmy z wobzamknjenim pśed połtera lětom, wšuźi pisaś „ó“ a nic jano we wucbnicach nišych lětnikow a słownikach, nic drugego cynili ako status togo „ó“ pózwignuli na rownopšawny pismik. Wšykno druge jo se južo srjejź źewjeśźasetych lět wobzamknuło. Weto take buženje. Toś to ó-towanje jo se samo do zwiska stajiło z problematiku „Wenden-Sorben“. Comy se naźejaś, až jo to było slědne zamawnjenje rěcneje problematiki z DDR-casa. Toś te rozestajenja su zawinowane pśez ortografisku reformu ze zachopjeńka pěśźasetych lět, ako njejo nikomu tyła a samo na škódu była, což nastupa fonetisku realizaciju w šuli a do wěsteje měry w rozgłosu. Typ: woda (njewóznamjenje ó), wucho (w-pisanje město tradicionelnego „h“), konja (konsekwentne pisanje měkich konsonantow z „j“ pśed wokalom), źěłaśerka (depalatalizacija), źěśi (etymologiske ě-pisanje). Pó pśewrośe jo se problematika ortografije teke do DSRK wrośiła. Smy se z njeju dłujko zaběrali a běźili, diskusija jo była dosć kontrowersna, kogo źiwa. Stary Maśicaŕ faraŕ H. Nowak, sam tencas pśerumplowany a njespokojom z tym zecuzbjonym pisanim, jo nas weto warnował pśed rewolucerstwom z wuslědkom: raźona operacija, ale pacient njabogi. Na kóńcu jo se wótgłosowało: dwětśeśinowa wětšyna njejo se ceło dojśpiła za h-pisanje a za obligatoriske ó-pisanje, dojśpiła pak jo se za ó-pisanje we wucbnicach a rěc wopisujucych źěłach, to groni „ó“ jo měło status grafiskego pomocnego pismika.
Nowozawjeźenju šwabacha smy kategoriski wótpokazali, weto woglědajśo sebje nowe spiwarske. Tam njejo jano rozdźělne pismo, ale teke wšaka ó-realizacija. A toś smy ned srjejź tšašnje brizantneje tematiki. Gaž njocomy se měś pó wobzamknjenjach resp. pórucenjach rěcneje komisije, gaž to njepłaśi razga za cłonki rěcneje komisije, pón de facto žednu rěcnu komisiju njetrjebamy. Take wólne zmakanja z rozgranjańskim charakterom se pśi piwowem bliźe lěpjej raźiju, a taka rěcna komisija by była nawušej abo rědny wuwisk za powšyknu zjawnosć.
Ale naša DSRK hyšći eksistěrujo, smy wesrjejź jeje noworědowanja. Doněnta jo, ako južo na zachopjeńku gronjone, stojała leksika we srjejźišću źěła. Mój šulski słownik z lěta 1985 jo z rěcneju komisiju pśediskutěrowany, do dalokeje měry to pśitrjefijo teke za ten z lěta 1999, nanejžmjenjej za problematiske słowa. We njom pak jo taka leksika wuwóstajona, kótaruž njejsmy mógali – pódšmarnjom: teke nic ze cłonkami DSRK – wugódaś ako ruk resp. ruka (jadna ryba), kiba, kawjeńc atd. Wugódali pak smy klekotaś = labern, schwatzen, kajaś – pokajaś = büßen, dial. teke = sich übergeben, kajdy = dial. kuždy. Tak dwójc abo tśi raze jo P. Janaš za swój słownik teke rěcnu komisiju zapśěgnuł, pón jo se jeje wzdał. Planowane jo było teke něnto nastawajucy Nimsko-dolnoserbski słownik z DSRK pśejś. To pak jo se wopokazało ako njerealistiske, by drje w lěśe 2020 hyšći diskutěrowali. Toś smy sebje wutwórili mjeńšu słownikarsku pśiradu, wuzwólonu wót rěcneje komisije. Su to byli E. Hanuš, M. Heinrichowa, W. Lehmann, A. Matšeńcowa, G. Nagora a E. Wójto. Pózdźej jo O. Hasacki pśišeł na městno Heinrichoweje, a na jogo městno M. Hašcyna w kooperaciji ze swójeju mamu. E. Wójto jo ned na zachopjeńku wótskócył, gronjecy: To njejo južo naša rěc. Słyš! Słyš! Toś smy zasej w centralnej tematice, wó kótarejž dejali wše, ako how sobuźěłaju, zasadnje jadneje mysli byś, nanejmjenjej we głownych linijach.
Rozmějom luźi, ako ze jsy pśidu, ako jano swóju wót doma derbnjony słowoskład wobkněže, až jim se rěc w nimsko-dolnoserbskem słowniku (DNW) a z flakami a cełymi smugami dosć pócuza zda. Ale tak se Nimcam w někakej mecklenburskej jsy teke źo, gaž wzeju sebje Goethego, T. Manna, Reich-Ranitzkego do ruki. W Nimcach se to njewiźi ako problem, pla nas južo. Pšawnje gronjone, taki słownik, ako wótbłyšćujo pśedewšym wejsańske žywjenje a wšednu tematiku cłowjeka, južo njejo notny. Trjebamy napšawdu wobšyrny słownik, z pomocu kótaregož móžomy wše temy z wuwześim fachospecifiskich rěcnje zwónoźeś. Trěbnosć togo som spóznał na pś. pla pśestajenja Serbskeje kazni, a drugim jo se rowno tak zejšło. Wšuźi starcyjoš na pomjeńjowańske proznotki, na njestabilnosći, na njedostatki a samo na njekorektnosći až dotychměst wužywanego. Jaden sam to zanikula njedocynijo, a doma sejźecy gor nic, słownik takeje wjelikosći musy institucionelnje zapołožony byś. Tak jo E. Hanuš wót wšogo zachopjeńka ako sobuawtor wobźělony pśi jogo napóranju. Pózdźej som mógał H. Bartelsa ako dalšnego sobuawtora dobyś, ako se pśedewšym stara wó wótpóranje njerownosćow, pśeśiwjenjow, z jadnym słowom wó linguistiski bok słownika.
Metoda, pó kótarejž póstupujomy pśi napóranju słownika, jo wjelgin cas žerjeca, dokulaž smy měnjece, až hynacej njejźo, pśeto njamóžomy se zepěraś na južo dobre słowniki, kenž trjebaš jano aktualizěrujucy rozšyriś a pópšawiś. Ako prědne se pišu słowne artikle wěstego pismika wót E. Hanuša abo wóte mnjo, pótom je zgromadnje pśepowědajomej, pśepowědany pismik dostanu zwjercha naspomnjete cłonki słownikarskeje komisije do ruki. Pśi diskusiji w komisiji źo pśedewšym wó rěcnu korektnosć a pśiměrjonosć, a lěc se to maka z našym principom glědanja na ds. słowjańskosć (ze jadnorymi słowami: „Klincy to w serbskich wušach“?) a teke wó to, lěc jo wšo ortografiski a gramatiski w pórědku.
Pótom se zachopijo dalej wušej naspomnjona linguistiska korektura, ako zasej wjele casa žerjo. Weto njebuźomy se tak dłujko z našym słownikom pyskaś a na njom źělkotaś ako naše bratśi w Budyšynje.
Woglědajmy sebje raz něnto bližej toś ten Nimsko-dolnoserbski słownik!
Njejsmy žednu leksiku pśepušćili jano togodla, dokulaž njamóžomy ju pšawje wopisaś, sebje gronjece, gaž my nic, chto pón a gdy ga: aberwitzig Es ist aberwitzig zu glauben, dass ... *Jo torjece (abo skerjej: womólne ???) se mysliś, až ... abschleppen we zmysle: Wen hast denn du gestern wieder abgeschleppt? Kogo ga sy sebje cora zasej pópadnuł. ??? ausreizen 1. Skat Za to hyšći nic njamamy. prägen Wopisane jo, ale nic tak dowopisane, až pśeznanijo. prüde Doněnto pó górnoserbšćinje wopisane, ale pšawje wěc njetrjefijo, pśirownajśo sami: sromn|y 47 || àje Adv. Leihmutter ??? zawunosarka f 3 (à zamama), póžycona wunosarka f 3 Musymy se hyšći dopšašowaś, aby na něco lěpše pśišli. Pśewažnje pak póbitujomy liche słowne pśełožki, což zwisujo z rěcnym systemom; my njamóžomy ako nimšćina słowa jadnorje gromadu zesuwaś a juž, na pśikład: Kinderfahrradanhänger. Cesto dosć pódawamy alternatiwne twórjenja, ako pokazuju na wšake móžnosći wustupowanja. Pśirownujśo: Kapitulationsbedingungen kapitulaciske wuměnjenja Pl 36, wuměnjenja Pl 36 za kapitulaciju Kapuzinerorden kapucinski rěd m 18, rěd m...
Pla nowych deriwatow musymy rozeznawaś mjazy wjelgin produktiwnymi sufiksami a dosć rědkimi sufiksalnymi twórjenjami: -aŕ twarožkaŕ (Käser), ale teke: njerěchaŕ (Kammerjäger); -išćo testowanišćo; -ojty tigrojty. Dosć rědke resp. izolěrowano wustupujuce su slědujuce: wótcysćidło (Fleckentferner), tšašnicka (Greuelgeschichte ¬ basnicka fantasievolle Geschichte), kamorak (Kammerbulle – kurjaŕ à kurjak), skamcyś (verhauen, vergeigen – kamsy). Na jadnom boce musy naš prědny princip źěłabnosći DSRK byś zrealizěrowany (to groni, słowo musy rozměte byś), na drugem boce smy teke kśěli pokazaś na potencielne móžnosći dolnoserbšćiny. Až mógło to a druge lěpše byś, sami wěmy.
Na kóńcu hyšći słowko ku gramatice. Wót wšogo zachopjeńka jo było jasne, až musy słownik wěcej gramatiskich informacijow wobpśimjeś, aby wužywarju pomagane było, pšawe sady twóriś. Absolutnu wěstosć njedosegnjoš (...). Z wěstosću wobpśimjejo toś ten słownik wěcej gramatiskich informacijow ako wše druge serbske słowniki doněnta. Prědny raz scełego se demonstrěrujo nałožowanje aspekta, to jo teke pśicyna za to, až jo tak wjele sadow, a jano we nich jo taka demonstracija móžna. (...) Běgłe wokale spóznajoš w genitiwnej formje. Wuwześowe gramatiske formy ako kěŕ – krě se w spinkach abo w pśikładach jawje. Połnu walencu na nimskem a dolnoserbskem boku njepódajomy, to by wjele pśidatnego městna žrało. Ale rozdźělna walenca jo pśez jeje pódaśe wuzwignjona.
Mója pšosbicka na kóńcu zni: Źimy dalej pó sćažce, ako jo nam tradicija ceriła! Wobijajmy se wjelikich pśeměnjenjow a waźenjow! Źěłajmy pógromaźe w zajmje luda a ds. rěcy!