Serbski Casnik w casu nastawajucego nacionalsocializma (1933)
Fryco Rocha
(* 1863 w Šejnejźe,
† 1942 w Klingmühlu)
W lěśe 1931 jo se pówołał ako głowny zagronity redaktorFryco Rocha, 68lětny wucabnik a basnikaŕ, ako ma wjelike zasłužby pśi wuwiśu dolnoserbskego pismojstwa. Minje Witkojc jo zwóstała jano jeje pśiłoga. Fryco Rocha jo Casnik redigěrował až do lěta 1933. W tom casu jo serbske łopjeno se kradu chyliło na nowy, „bruny bok“. Južo zasej jo serbski casnik musał se pódwóliś nowym mócnarjam a nimskej wušynje, wót kótarejež pśichylnosći jo był mimo wopśestaśa wótwisny. Jano tak jo mógł docełego w nacionalsocialistiskej Nimskej wobstaś. To pódwólenje jo tenraz wóznamjeniło dopołne „glajchšaltowanje“ a wuznaśe redakcije k nacionalsocialistiskej ideologiji, a to w serbskej rěcy. W lěśe 1933 su se chopili śišćaś mjazy drugim artikele, kótarež su wuchwalowali nowu móc, Adolfa Hitlera, partaju NSDAP a slědkoju – za tym, ako su nacije wšu móc w staśe na se stergnuli – teke restriktiwnu politiku nowego stata pśeśiwo politiskim mjeńšynam a Žydam. Redaktor Fryco Rocha jo wopytał swóju spšawnu lubosć k serbstwu zjadnośiś z nimskim nacionalsocializmom. Na zachopjeńku, na prědne póglědnjenje, njejo to była žedna napśeśiwnosć. Pśeto nacionalsocialistiski režim jo měł zaprědka druge starosći ako zjawne wustupowanje pśeśiwo serbstwoju. Na šybały part su nacije samo konserwatiwnu serbsku ludnosć wopytali zakólebaś a zawjasć a su se wudawali ako pśijaśele a spěchowarje „błośańskego ludstwa“. Na wjelikem Błośańskem domowniskem swěźenju 25. junija 1933 w Bórkowach su wusoke zastojniki (mjazy drugim wušy prezident Bramborskeje Kube a landrot dr. Eichler) chwalili „Błośanarje“, jich „błośańske“ ludstwo, nałogi, drastwy a rěc a su se tam wobźělili na serbskej namšy, ako jo była ta docełego prědna serbska namša w Bórkowach pó lětźasetkach. Z tym pózdatnje proserbskim kursom jo nimska nacionalsocialistiska wušyna konserwatiwnego Fryca Rochu zawjadła a wobšuźiła: Wón jo wšykne nagrona wótśišćał w casniku a z wjelikim juskanim a zapalonosću jo ten swěźeń chwalił ako proserbski. Za wšym zdaśim jo wón spšawnje do togo wěrił, až nimski nacionalsocializm co serbstwo zeźaržaś a dalej wutwariś. Pó wónem Bórkojskem domowniskem swěźenju jo Rocha wěrił, až ma nowe argumenty za zeźaržanje serbskeje rěcy a kultury. Winikam serbstwa jo woborał citěrujucy wugrona Kubego a Hitlera. Serbske pócynki jo wuchwalował ako nawłos take, ako nowa wušyna jo pominała wót luda: Lubosć a zwěrnosć wóścojskej, pódwólnosć wušynje a zwěrnosć starym nałogam a rěcy.
Bórkojski domowiny swěźeń
[...] Bórkojski domowiny swěźeń dejašo Błośańskego ludu swěźeń byś, dejašo lubosć k domacnej wósebnosći mócowaś, kótaraž jano wótnožka jo wót togo wjelikego boma nimskego ludstwa. Pśeto nimski lud a serbski lud słušatej gromadu, twardo zwězanej pśez kšawne zwězby, góleśi teje sameje wóścojskeje, kótaruž gromaźe hutwariłej stej. Serbski lud njejo žedna „mjeńšota“ we nimskem ludu, žeden cuznik, wjele wěcej z nim k jadnosći gromadu zrosćony. We Błośańskich žyłach běžy serbska a nimska kšej. Chtož nas Błośanarjow wót nimskego ludu rozdźěliś kśěł, musał nas rozrubaś. [...]
Fryco Rocha, slědne wudaśe Serbskego Casnika 28/1933
Ale razka wóna njepśikrotcona loyalnosć napśeśiwo Hitlerowemu kněžarstwoju njejo Casnik z nuze wumóžyła. W slědnem wudaśu z 29. julija 1933 (28/1933) móžomy lazowaś Fryca Rochy górke słowa mimo kuždego optimizma: „Naš luby Serbski Casnik jo humrěł. Dla pjenjezneje njamócy“.
Krotka powěsć wó „tužnem kóńcu“ Serbskego Casnika
Typiske jo, až w tom samem slědnem wudaśu ten samy redaktor štyri pśeśiwo Žydam a ze spokojnosću informěrujo lazowarje, až wšykne partaje su se rozpušćili a jano hyšći NSDAP eksistěrujo. Mimo wósebnych historiskich slěźenjow njedajo se groniś, wót źo jo se brał jogo angažement na dobro nacionalsocializma. Jo wón kśěł na ten part dobyś pśichylnosć wušyny za Casnik, ako jo ceły cas był we wjelikej góspodarskej nuzy? Jo to był jano tšach pśed zakazom a wótpóranim serbskego łopjena? Fakt jo, až Casnik jo z wjelikeju pósłušnosću, pódwólnosću a zagórjonosću propagěrował ideje nacionalsocializma, togo „nowego ducha“, ako jo dejał Nimsku pśenowiś. W tom gibanju jo Rocha wiźeł pśirodnego zwěstkarja serbskeje konserwatiwneje a póbóžneje burskeje ludnosći we wójowanju pśeśiwo boganjebójaznemu komunizmoju a socializmoju. W jogo wócyma jo Bog z nastaśim nacionalsocializma skóńcnje dobył nad mócami carta. („Cartojska móc lažy póbita na zemi, Bog jo dobył, a jomu słuša źěk, cesć a chwalba.“)
Nacionalsocialistiska linija Serbskego Casnika (wuběrk tekstow z lěta 1933):
– Wuzwólowanje do nimskego sejma, SC 04.03.1933: wobraz
– Nowa Nimska, SC 18.03.1933: wobraz
– „Nowy nimski raj jo se naroźił“ SC 01.04.1933: 1.źěl, 2.źěl
– Zrownanje zastojnstwow, SC 22.04.1933: wobraz
– Pśenowjenje nimskego stata w nacionalnem duchu, SC 29.04.1933: wobraz
– Wuchwalenje Adolfa Hitlera, „Jadna mysl, jadna wóla, jaden wjednik“, SC 17.06.1933: wobraz
– „Wšyknych hužytk źo pśed swójim“, SC 15.07.1933: wobraz
– Nagrono wušego prezidenta Bramborskeje Kubego (wurězk), SC 15.07.1933: wobraz
– Pśeśiwo Žydam a komunistam, SC 29.07.1933 (slědne wudaśe): wobraz
– Slědne wudaśe Serbskego Casnika we cełem: bok 1, bok 2, bok 3, bok 4
Stakim jo Serbski Casnik docakał swój napšawdu tužny kóńc a to ned dwójaki – wón njejo był jano góspodarski dopórany, ale teke moraliski: Serbske łopjeno jo wumrěło ako tšubawa noweje „bruneje“ ideologije a politiki. Njeglědajucy na pósłušnosć a nacionalsocialistiski duch serbskego łopjena njejo ta wuchwalona nowa wušyna se gibała, aby Casnikoju pódpěru dała. Casnik jo na 16 lět zajšeł.
Nacionalsocializm jo nastał a jo se wopokazał ako wótśejšy a kšuśejšy, ako jo Mina Witkojc jen sebje mógła pśedstajiś. Wóna jo była mjazy serbskimi casnikarjami jaden z prědnych woporow noweje mócy. Južo w lěśe 1932 su pśeśiwo njej proces wugótowali dla „českeje agitacije“ a „njepśijazneje politiki napśeśiwo Nimskej“, a w lěśe 1933 su jej zakazali žurnalistiske źěło. W lěśe 1941 su ju wupokazali z Łužyce.
